Gostujuća izložba autora dr Ljubiše Vasiljevića, muzejskog savetnika arheologa Narodnog muzeja Kruševac, biće otvorena 12. maja u 19 časova u podrumskim prostorijama Muzeja u Paraćinu.
Pouzdani podaci o srpskoj srednjovekovnoj vlasteoskoj porodici Musić prilično su oskudni, sačuvani uglavnom slučajno u izvorima različitog porekla i hronološki nepovezani, što je dovelo do toga da se pojave najrazličitije interpretacije, koje su u nekim detaljima i vrlo protivrečne.
Porodica Musić nosi prezime po rodonačelniku, čelniku Musi. Precizni istorijski podaci o godini i mestu rođenja čelnika Muse nisu sačuvani. Ime ovog vlastelina prvi put se pominje u istorijskim izvorima prilikom razmene gradova i župa Zvečan i Brvenik sa knezom Vojislavom Vojinovićem. Iz pomenute povelje se vidi da je on 1363. godine nosio titulu čelnika.
Sama titula i podatak da je te godine upravljao strateški izuzetno važnim gradom Zvečanom ukazuje da je u to vreme već bio u zrelim godinama. Ostaje otvoreno pitanje tačne godine njegovog rođenja. Poznato je da je čelnik Musa bio oženjen sa Draganom, sestrom kneza Lazara.
Značaj ove povelje ogleda se i u tome što ona predstavlja jedan od prvih istorijskih dokumenata u kojima se pominje budući knez Lazar Hrebeljanović, koji je tada nosio dvorsku titulu stavioca.
Musići su, nakon smrti cara Uroša, predstavljali gotovo nezavisne oblasne gospodare na prostoru srednjeg toka i porečja Ibra, donjeg i srednjeg toka reke Raške, gornjeg i srednjeg toka reke Laba i velikog dela Kopaonika. Okruženi znatno moćnijim susedima, kao što su bili knez Lazar, Nikola Altomanović
i Brankovići, nisu bili u mogućnosti da obezbede samostalnost i proširenje svoje teritorije.
Najveća opasnost dolazila je od župana Nikole Altomanovića,. Prema jednom dokumentu, on je upravljao selom Godačicom kod Kraljeva, a verovatno je držao i grad Zvečan, pa je njegova teritorija široko pritiskala oblasti Musića.
Kao prirodno rešenje za Musiće, nametao se savez sa knezom Lazarom, sa kojim su bili i u rodbinskim vezama. Poznat je tekst povelje kojom Lazar, kao vrhovni gospodar, potvrđuje darove Musića svetogorskom manastiru Pantelejmonu.
Protiv Nikole Altomanovića ubrzo je stvorena snažna koalicija na čijem su se čelu nalazili bosanski ban Tvrtko i knez Lazar. Saveznici su zajedničkim snagama, u čijem sastavu su se nalazili i Musini odredi, upali na Nikolinu teritoriju 1373. godine i zarobili ga u Užicu.
Zarobljenog župana Lazar je poverio na čuvanje Musinim plemićima, na čijem se čelu nalazio njegov najstariji sin Stefan. Čelnik Musa nije direktno pomenut u kontekstima događaja. Orbinove reči da se na čelu vlastele koja je čuvala i kasnije oslepela Nikolu Altomanovića nalazio Stefan Musić, ne isključuju mogućnost da je i Musa direktno učestvovao u vojnim akcijama.
Verovatno je da je Musa učestvovao u završnim operacijama za zauzimanje preostalih županovih poseda, gde je njegovo iskustvo sigurno bilo potrebnije nego da se nađe u ulozi čuvara zarobljenog protivnika. Nemamo podataka o tome koje su Nikoline oblasti, nakon završetka vojnih operacija, pripale Musi, ali je sigurno da je i on dobio deo teritorija.
Posle ovih događaja, Musa se u istorijskim izvorima navodi jedino u pomenutoj povelji manastiru Pantelejmonu iz 1381. godine. Smatra se da je ubrzo posle toga umro. Pouzdano je utvrđeno da je umro pre 1388. godine, jer se u dubrovačkim dokumetima iz te godine Stefan navodi kao glava porodice.
Narodna epika sačuvala je sećanje na viteštvo Stefana Musića, preko koga je prikazan divan primer junaštva i odanosti vladaru. Stefan Musić je prikazan kao vitez koji kasni na kosovski boj, ali se ipak odlučuje na borbu sa Turcima u kojoj pronalazi junačku smrt.
Stefan Musić rođen je pre 1356. godine, najverovatnije u Zvečanu. Ime je dobio po Sv. Stefanu, zaštitniku porodice Musića. Njegovo ime prvi put je zabeleženo u zapisima vezanim za slom župana Nikole Altomanovića.
Mavro Orbin beleži da je knez Lazar zarobljenog župana dao na čuvanje „nekoj vlasteli smrtnim njegovim neprijateljima“ na čijem čelu se nalazio Stefan Musić „koji mu je po tajnom odobrenju kneza Lazara dao iskopati oči“. Neki istoričari smatraju da je Stefan, u to vreme, još bio dete, i da na ovom mestu treba da se pominje čelnik Musa, a ne njegov sin. Nekoliko godina kasnije Stefan se, zajedno sa ocem i bratom Lazarem, pominje u povelji kneza Lazara izdatoj manastiru Pantelejmonu 1381. godine.
Nakon smrti čelnika Muse, Stefan je, kao najstariji sin, preuzeo upravu nad porodičnim dobrima. Još za života njegovog oca, porodica Musić je preuzela vazalne obaveze prema knezu Lazaru. Stefan nije menjao očevu politiku i verno je služio kneza Lazara sve do njihove zajedničke pogibije na Kosovu. Značaj teritorije kojom je upravljao i bliske rodbinske veze sa vladarom omogućili su mu da zauzme istaknuto mesto među Lazarevim plemićima.
Stefan Musić je u državi kneza Lazara predstavljao značajnu ličnost. Na njegovo prijateljstvo su računali i Dubrovčani. Više dokumenata iz dubrovačkih arhiva ukazuje na snažne veze koje su postojale između Stefana Musića i Republike Sv. Vlaha. Dubrovčani su u svim prilika nazivali Stefana svojim prijateljem.
Početkom sudbonosne 1389. godine, preciznije 2. februara, Veliko veće donosi odluku da se Stefanu pokloni vojna oprema. Nabavka vojne opreme jasno ukazuje na to da se srpska vlastela od početka godine pripremala za odlučujući boj sa Turcima.
Moramo pomenuti da oskudni izvori vezani za sam boj na Kosovu izričito ne navode Stefanovo učešće. Ono se jedino može naslutiti iz istorije Mehmeda Nešrije, slavnog turskog istoričara sa kraja XV ili početka XVI veka. Kada opisuje raspored srpske vojske, Nešrija na desno krilo stavlja Vuka Brankovića zajedno sa Lazarevim sestrićem ili bratancem.
U istoriji nije ostao zabeležen nijedan Lazarev bratanac, ali je njegov sestrić dobro poznata ličnost u kojoj moramo prepoznati Stefana Musića. Sigurno da nije sve tačno što je Nešrija zapisao, a pogotovo je teško poverovati da je on znao tačan raspored srpske vojske, ali je sigurno znao za neke značajne učesnike boja sa srpske strane.
Još jednom podsećamo da je Stefan bio jedan od viđenijih srpskih plemića i da je bio vladarev rođak. Prema tome, nije iznenađenje što je Lazarev sestrić ostao upamćen kod Turaka, što u suštini odgovara njegovoj snazi u vreme kosovskog boja. Kao istorijska činjenica uzima se da je Stefan poginuo u kosovskom boju, mada za to ne postoje neposredni dokazi.
O Lazaru Musiću, sinu čelnika Muse i Dragane, sestre kneza Lazara, sačuvano je mnogo manje istorijskih podataka nego o njegovom starijem bratu Stefanu.
Poznato je da je Lazar rođen nekoliko godina posle Stefana, verovatno oko 1365. godine u Zvečanu. Rano detinjstvo proveo je u rodnom gradu, a ostatak života u Brveniku.
Lazarevo vaspitanje nije se mnogo razlikovalo od Stefanovog, jer su, kod srednjovekovne vlastele, obično dva prvorođena sina pripremana za političku karijeru. Ime je, najverovatnije, dobio po ujaku Lazaru Hrebeljanoviću.
U istorijskim izvorima Lazar se redovno pominje zajedno sa starijim bratom, ali se njegovo ime uvek beleži posle Stefanovog. Prvi put ga srećemo u više puta pominjanoj povelji koju je knez Lazar izdao svetogorskom manastiru Pantelejmonu 1381. godine.
Posle smrti čelnika Muse, upravu nad porodičnim dobrima preuzeo je stariji sin Stefan, kome je Lazar pomagao. Zajedničkim snagama braća su podigla i porodičnu zadužbinu, manastir Novu Pavlicu. U manastirskoj crkvi braća su naslikana jedan pored drugog, i to Stefan sa desne, a Lazar sa leve strane, čime je jasno određen njihov međusobni odnos. Naime, prilikom živopisanja ktitorskih portreta, stariji po položaju se uvek nalazio sa desne strane.
Lazarevo ime pominje se i na natpisu krstu-relikvijaru koji su Musići poklonili Novoj Pavlici posle smrti njihove majke Dragane, u monaštvu Teodosije.
Poslednji pomen, koji verovatno ima veze sa Lazarem, pronalazimo u odluci dubrovačkog Velikog veća iz 1388. godine, koja je povezana sa svadbom u porodici Musić. U vezi sa tom odlukom, već smo izneli razložnu pretpostavku da se tom prilikom ženio Lazar, a ne Stefan Musić. Treba pomenuti i da se Stefanovo ime, u poznatim dubrovačkim dokumentima, navodi šest puta, dok je Lazar, i to posredno, pomenut samo u ovom dokumentu.
Ne postoje istorijski podaci koji dokazuju da je Lazar učestvovao u kosovskom boju. Ipak, većina istoričara smatra da je on, zajedno sa svojim bratom i ujakom, poginuo u boju. Moramo naglasiti i da postoje mišljenja da bar jedan od braće Musića, i to verovatnije Lazar, nije ni bio učesnik kosovskog boja, ili u njemu nije izgubio život.
U svakom slučaju, potonji srpski patrijarh Danilo III, savremenik događaja, u svom delu Povesno slovo o knezu Lazaru svedoči o prenosu moštiju kneza Lazara, najverovatnije u jesen 1390. ili proleće sledeće godine, iz crkve Vaznesenja Hristovog u Prištini u njegovu zadužbinu manastir Ravanicu.
Povorka sa moštima prethodno kanonizovanog kneza kretala se iz Prištine dolinom Sitnice, zatim dolinom Ibra do Pavlice, a odatle preko Kopaonika i dolinom Rasine do Kruševca i dalje do Ravanice.
Tom prilikom, telo svetog kneza je „prepočinulo“ u Novoj Pavlici. Prema Danilovom svedočenju, tužna povorka je stigla do Brvenika, u čijoj se blizini nalazio ženski manastir koji je podigla sestra Lazareva sa svojim sinovima.
Danilo dalje navodi da je crkva posvećena Vavedenju Bogorodičinom i da je prekrasna.- U crkvi su mošti Lazareve prenoćile pored grobova sestre njegove i sinova njenih „preslatkoga Stefana glagolju i Lazara“, čime se indirektno
potvrđuje smrt Musića u kosovskom boju.
Zapis Danila III možda ukazuje i na grobno mesto monahinje Teodosije.
Arheološki je potvrđeno da su i Stefan i Lazar sahranjeni u svojoj zadužbini, ispod njihovih portreta. Danilo nedvosmisleno navodi da se i grob njihove majke nalazio u Novoj Pavlici.
Mitropolit toplički Jovan spada u najmanje poznate članove porodice Musića.
Njegovo ime javlja se samo na krstu-relikvijaru braće Musića. Na natpisu na krstu naveden je kao „vseosveštenejši mitropolit toplički“.
Prema crkvenim pravilima, u to vreme je morao imati više od trideset godina, pošto navedena starost predstavlja donju granicu pre koje nije mogao biti
biran za episkopa. Na osnovu tog podatka može se zaključiti da je rođen oko 1358. godine. Verovatno je da se Jovan, kome ne znamo svetovno ime, rano zamonašio.
Isto tako, nisu poznati razlozi koji su naveli da se sin čelnika Muse odrekne ovozemaljskog sveta i odene monašku rizu. Česta su mišljenja da je trećerodnom sinu iz vlasteoske porodice bila namenjena upravo crkvena karijera, pa je to mogao biti slučaj i sa Jovanom.
U svakom slučaju, Jovan je brzo napredovao na crkvenoj hijerarhijskoj lestvici.
Verovatno je imao tek nešto više od trideset godina kada je izabran za episkopa.
Nije poznato do kada je živeo. Njegov lik na živopisu u Novoj Pavlici još uvek nije pronađen.
Stefan (II) predstavlja najzagonetniju ličnost u porodici Musić. Za njega
pouzdano znamo da je bio sin Jelene, ali ne i da li je njegov otac bio Stefan (I) ili Lazar. Na ovo pitanje ne može se dati precizan odgovor. Teoretski je moguće i jedno i drugo rešenje.
Na osnovu imena, možda bi se moglo pretpostaviti da je verovatnije da je njegov otac bio Lazar. Prve godine Stefanovog života za nas ostaju nepoznanica.
Sigurno znamo da u vreme njegovog detinjstva Musići gube svoju porodičnu baštinu. U tim događajima Stefan sigurno nije učestvovao, jer je bio maloletan.
Podsetićemo da su braća Musići stradali na Kosovu kao relativno mladi ljudi i da tada nisu mogli imati punoletnu decu.
Ne možemo sa sigurnošću reći šta se događalo sa oblasti Musića neposrednio posle kosovske bitke, ali je činjenica da je njihov vlastelin Obrad Dragoslalić izgubio svoju zemlju zbog „nevere“ prema Lazarevićima. Veoma je blizu pameti da od te „nevere“ nisu bili daleko ni Obradovi neposredni gospodari Musići, što je možda povezano sa politikom Vuka Brankovića koji je, za razliku od Lazarevića, nastavio borbu protiv Turaka.
U svakom slučaju, izgleda da je kneginja Milica, koja je kao regent vladala u ime svog maloletnog sina Stefana Lazarevića, uspela da bez većih problema odstrani Musiće sa njihove porodične baštine, što sigurno ne bi išlo tako lako da je bilo živih odraslih muških pripadnika porodice. Doduše, tada je sigurno bio živ mitropolit toplički Jovan, ali se on, kao duhovno lice, verovatno nije direktno mešao u događaje.
Kako stvari stoje, Stefan je vrlo mlad napusatio svoju dedovinu i u nju se više nije vraćao. Teško je reći šta je dalje bilo sa Stefanom i njegovom majkom
Jelenom.
Moguće je da su jedno vreme živeli na teritoriji Vuka Brankovića i da su
doputovali u Dubrovnik 31. avgusta 1402. godine. Verovatno je da su u Dubrovniku radili protiv povratka Stefana Lazarevića u Srbiju. Njihova akcija, očigledno, nije urodila plodom.
Stefan Lazarević je, preko Zete, stigao u Srbiju i na Kosovu, 21. novembra 1402.
godine, uspeo da porazi Đurđa Brankovića. U to vreme Stefan se i dalje nalazio u Dubrovniku, verovatno svestan da je Đurđevim porazom izgubio sve šanse da povrati svoju baštinu.
Iduće godine, 20. juna, njegova majka je dubrovačkom lađom otputovala u Ulcinj.
Stefan je ostao u Dubrovniku sve do 31. avgusta 1403. godine, posle čega mu se gubi svaki trag.
Mnogo godina kasnije, u jednom aktu, sačuvanom u knjizi Diversa notarie, pominje se neki „Stephanus Mussich“, koji je 1463. godine živeo u Kosturu i bio rođak dubrovačkog podrezivača sukna Jakova Radovanovića. On se pominje i u jednoj
odluci Veća umoljenih, od 18. marta 1483. godine, kao darodavac dve relikvije.
Ako se ove vesti odnose na našeg Stefana Musića, što je malo verovatno, onda je on doživeo duboku starost, pošto bi u vreme izdavanja odluke Veća umoljenih morao imati preko devedeset godina.
Kao večni spomenik na braću Musić i danas stoji njihovlja zadužbina, Nova Pavlica, jedan od najznačajnijih manastira moravske škole, koji je podignut u blizini njihovog prestonog grada Brvenika i svetinje iz prenemanjićkog perioda- Stare Pavlice.
